Trên đỉnh núi Tô Thị hay còn gọi là núi Vọng Phu có tảng đá tự nhiên giống hình người phụ nữ bồng con nhìn về phương xa. Từ xưa, tảng đá hình người đã được gắn với truyện cổ tích nàng Tô Thị bồng con chung thủy đứng chờ chồng đi đánh trận Phương Bắc. Chờ mãi không được, nàng cùng con đã hóa đá. Vì thế nên người đời cững gọi tảng đá là nàng Tô Thị. Nằm trong quần thể danh lam thắng cảnh Nhị, Tam Thanh, truyền thuyết về Nàng Tô Thị đã đi vào tâm khảm của dân tộc Việt Nam thiên nhiên đã tạo ra hình tượng người mẹ ôm con đứng chờ chồng trên đỉnh núi cao như một biểu tượng của lòng thuỷ chung son sắt của người phụ nữ Việt Nam. Trải qua bao năm tháng, do tác động của thiên nhiên và con nguời, di tích này đã bị hủy hoại. Tỉnh Lạng Sơn đã cho dựng lại như nguyên bản để gìn giữ một di tích đã đi vào tình cảm của người dân Việt Nam.

Sự tích về tượng nàng Tô Thị

Sự tích từ xa xưa kể rằng Tô Thị và chồng có một người con. Khi người chồng phải tòng quân đi lính, có kỳ hào hống hách trong làng muốn cưới Tô Thị về làm vợ nhưng nàng không chịu. Nàng không dám từ chối mà xin khất lần vì sợ mang họa vào thân. Kỳ hạn chờ đợi đã hết mà chồng vẫn chưa về. Nàng ôm con bỏ chạy lên Chùa Tam Thanh. Một đêm trời mưa giông, quá nhớ chồng, Tô Thị ôm con đứng trên mỏm đá cao chót vót, đứng trơ trơ, nhìn đăm đăm về hướng chồng đi. Cơn mưa giông qua đi, ngày hôm sau người dân phát hiện nàng Tô Thị  và con đã hóa đá thành tượng. Để giáo dục về lòng chung thủy của người phụ nữ, một lòng một dạ với chồng con mà sự tích được lan truyền rộng rãi. Qua năm tháng, năm 1991 tượng Tô Thị ở Tam Thanh bị phá hoại do tác độn của tự nhiên. Tỉnh Lạng Sơn đã cho phục dựng lại bức tượng như nguyên bản Hàng năm, nơi đây thu hút rất nhiều du khách tới tham quan không chỉ bởi câu chuyện cảm động mà còn bởi cảnh sắc tuyệt đẹp. Đứng trên núi, phóng tầm mắt ra bốn bề chính là cánh đồng lúa, vào mỗi thời điểm cảnh quan nơi đây như khoác trên mình một màu áo khác nhau. Khi thì một màu xanh mướt dịp lúa đương thì con gái, khi thì óng ánh một màu vàng rực rỡ mỗi độ lúa chín. Ngày qua ngày, tháng qua tháng, năm này qua năm khác, tượng Tô Thị vẫn sừng sững trong không gian, tồn tại qua thời gian. Tượng nàng Tô Thị ở quần thể di tích – thắng cảnh Tam Thanh, thành phố biên ải Lạng Sơn là một trong những chủ đề cho nhiều ca khúc, bài thơ, cảm xúc sáng tác của người Việt Nam qua bao thế hệ, trong đó có trường ca Hòn Vọng Phu bất hủ.

“Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa

Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh”